Czy radon wpływa na nasze zdrowie?

Radon i jego produkty rozpadu wraz z powietrzem, którym oddychamy, dostają się do dróg oddechowych. Podczas gdy sam radon jest w dużej mierze ponownie wydychany, krótkożyciowe produkty rozpadu (radioaktywne izotopy pierwiastków polonu, bizmutu i ołowiu) gromadzą się w drogach oddechowych i tam ulegają rozpadowi. Powstałe wysokoenergetyczne promieniowanie alfa uderza we wrażliwe na promieniowanie komórki w płucach. Cząstka alfa (α) składa się z dwóch protonów i dwóch neutronów i ma dużą zdolność jonizacji materii przy jednocześnie bardzo małym zasięgu, co daje największą skuteczność biologiczną spośród wszystkich cząstek jonizujących. Duża zdolność jonizacji prowadzi do bardzo wielu zderzeń wzdłuż toru cząstki alfa, głównie z elektronami innych atomów, aż do momentu, gdy cząstka wytraci swoją energię. Przy narażeniu zewnętrznym przed promieniowaniem alfa chroni ubranie i wierzchnia warstwa naskórka, o ile na ciele nie znajdują się otwarte rany, przez które cząstki alfa mogłyby się przedostać do krwiobiegu. Największe zagrożenie występuje po wniknięciu promieniowania alfa do organizmu człowieka, gdzie nie występuje warstwa ochronna ubrania czy skóry, więc promieniowanie alfa powoduje uszkadzanie materiału genetycznego w postaci pęknięć nici DNA. Nieodbudowane bądź błędnie naprawione pęknięcia mogą prowadzić do poważnych uszkodzeń komórek. Ze względu na wysoką skuteczność biologiczną promieniowania alfa może ostatecznie prowadzić do nowotworów płuc.

Rak płuc to poważna choroba, która bardzo często prowadzi do śmierci. Jest to zdecydowany lider w czarnych statystykach onkologicznych w Polsce. Jest także najczęściej diagnozowanym nowotworem, jednocześnie stanowi najczęstszą przyczynę zgonów[1]. Palenie papierosów jest zdecydowanie najważniejszą przyczyną raka płuc. Szacuje się, że palenie tytoniu odpowiada za blisko 30% wszystkich zgonów spowodowanych nowotworami. Rak płuc jest obecnie najczęstszym nowotworem na świecie wśród mężczyzn i kobiet, także w Polsce. Choć występuje częściej u mężczyzn, to proporcja ta zmienia się – choruje coraz więcej kobiet. Najważniejszym czynnikiem ryzyka rozwoju raka płuc jest aktywne i bierne palenie tytoniu. Drugim czynnikiem ryzyka rozwoju nowotworu płuc jest radon. Najbardziej narażone są drogi oddechowe, ponieważ powietrze z radonem jest wdychane do płuc i wydychane. Szczególnie niebezpieczne jest osadzanie się w drogach układu oddechowego radioaktywnych produktów rozpadu radonu, które ulegają kolejnym procesom rozpadów, w tym alfapromieniotwórczych. Według Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO) radon stanowi przyczynę 3 – 14% przypadków zachorowań na nowotwór płuc i zaraz po paleniu papierosów jest głównym czynnikiem narażenia[2].

Zauważalny wzrost chorób płuc wśród młodych górników w Rudawach (Niemcy) zaobserwowano już w XVI wieku[3] i stał się on znany jako „choroba Schneebergera”. Dopiero kilka wieków później uznano, że chorobą jest rak płuc, a przyczyną jest wdychanie radonu i jego pochodnych. Dowody naukowe na to powiązanie pochodziły z badań epidemiologicznych prowadzonych na górnikach od lat 60. XX wieku. Międzynarodowe centrum badań nad rakiem Światowej Organizacji Zdrowia w Lyonie na podstawie wyników badań górników uznało radon za rakotwórczy dla człowieka[4].

Na początku lat 80. pojawiło się pytanie, czy znacznie wyższe stężenia radonu występujące w pomieszczeniach mogą również wiązać się z zagrożeniem dla zdrowia. W rezultacie w Europie, Ameryce Północnej i Chinach przeprowadzono ponad 20 dużych badań epidemiologicznych, w których zbadano ryzyko raka płuc wywołanego radonem w domach. Wszystkie badania konsekwentnie wykazują zwiększone ryzyko raka płuc z radonu w mieszkaniach.

Najważniejszym i dającym najwięcej informacji badaniem jest wspólna ocena 13 badań europejskich opublikowanych w 2005 r.[5]. Do badania włączono 7148 chorych na raka płuca i 14208 osób z grupy kontrolnej bez tej choroby. U uczestników badania stężenia radonu mierzono przez co najmniej sześć miesięcy we wszystkich mieszkaniach, w których zamieszkiwali w ciągu ostatnich 35 lat. Ponadto wszyscy uczestnicy badania zostali szczegółowo zapytani o ich zachowania związane z paleniem przez całe życie i inne czynniki ryzyka raka płuc, takie jak narażenie zawodowe na azbest.

Wyniki tego badania stanowią zasadniczą podstawę do oceny ryzyka zdrowotnego związanego z radonem dokonaną przez Światową Organizację Zdrowia w Genewie[6]. Najważniejsze wnioski z tej oceny:

• Wykazano, że radon w domach zwiększa ryzyko raka płuc.
• Czas trwania i poziom narażenia na radon odgrywają rolę w ryzyku. Wszystkie oceny ryzyka dla radonu w domach opierają się na długoterminowym stężeniu radonu (średnia wartość w Bq/m³ przez około 20 do 30 lat).
• Ryzyko raka płuca wzrasta proporcjonalnie do (długotrwałego) stężenia radonu w domu, tj. podwojenie stężenia radonu podwaja ryzyko.
• Nie ma wskazania progu, poniżej którego radon byłby nieszkodliwy. Dlatego stężenie radonu powinno być zredukowane we wszystkich mieszkaniach, o ile można to osiągnąć przy rozsądnym wysiłku.
• Na każde 100 Bq/m³ długotrwałego stężenia radonu ryzyko zachorowania na raka płuc wzrasta o około 16%. Jest to niezależne od tego, czy obecnie palisz, paliłeś wcześniej, czy nigdy w życiu nie paliłeś.
• Palenie i radon wzajemnie się wzmacniają. U obecnych i byłych palaczy radon szczególnie silnie zwiększa, i tak już bardzo wysokie, początkowe ryzyko raka płuc. Jednak wykazano również, że radon zwiększa ryzyko dla osób niepalących przez całe życie. Dla nich radon jest jednym z najważniejszych czynników ryzyka raka płuc.
• Jak dotąd nie ma wiarygodnych dowodów na to, że radon w domach powoduje inne choroby niż rak płuc.

[1] Raport: Rak Płuca – 2021. Rekomendacje zmian, Polska Koalicja Pacjentów Onkologicznych, Warszawa, czerwiec 2021
[2] https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/radon-and-health
[3] ICRP 65: International Commission on Radiological Protection (ICRP). Protection against radon-222 at home and at work. ICRP Publication 65, Ann. ICRP 23, 2, 1993
[4] International Agency for Research on Cancer (1988): Man-made mineral fibres and radon. IARC Monographs on the evaluation of carcinogenic risks to humans, Vol. 43, Lyon: IARC
[5] Darby S, Hill D, Auvinen A, Barros-Dios JM, Baysson H, Bochicchio F, Deo H, Falk R, Forastiere F, Hakama M, Heid I, Kreienbrock L, Kreuzer M, Lagarde, Mäkeläinen I, Muirhead C, Oberaigner W, Pershagen G, Ruano-Ravina A, Ruosteenoja E, Rosario AS, Tirmarche M, Tomasek L, Whitley E, Wichmann HE, Doll R. Radon in homes and risk of lung cancer: collaborative analysis of individual data from 13 European case-control studies. British Medical Journal 2005; 330:223
[6] WHO Handbook on Indoor Radon, WHO 2009